Przedmiotem opracowania jest gotycka rzeźba z drewna lipowego wydrążona, polichromowana i partiami złocona, przedstawiająca Madonnę z Dzieciątkiem.

     Stan badań nad typem pięknych Madonn z obszaru spisko - sądeckiego jest fragmentaryczny. Najważniejsze publikacje w tym zakresie powstały w okresie międzywojennym, kiedy jeszcze liczba tych figur była znaczniejsza w stosunku do obecnej. Największe spustoszenie dokonało się w okresie drugiej wojny światowej na skutek planowanej akcji rabowania gotyckich zabytków przez Niemców. Przykłady pięknych Madonn z dorzecza Dunajca zachowane są obecnie w muzeach archidiecezjalnych w Tarnowie i Krakowie, Muzeum Narodowym w Krakowie i Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nieliczne znajdują się w kościołach parafialnych (Ludźmierz, Niedźwiedź, Szaflary). Przykłady tego typu rzeźb ze szkoły spiskiej w większości znajdują się w Muzeum Narodowym w Budapeszcie.

     Stylistyka rzeźby Madonny z Szaflar pochodzi z założeń stylu tzw. pięknego o czym świadczy manieryczna miękkość układu, kontrapostowa zasada kompozycyjna oraz ideowy sens Marii wręczającej jabłko Chrystusowi (druga Ewa dążąca ku zbawieniu, a nie ku grzechowi). Figura, najprawdopodobniej, pochodzi z warsztatu sądecko – spiskiego. Rzeźba reprezentuje typ pięknej Madonny, który funkcjonował już w połowie XIV wieku w dorzeczu Popradu i Dunajca. Do tej szkoły zaliczono Madonny z Ruskinowiec, Toporca, Slatviny, Nowego Sącza (I, II, III) pochodzące z 2 i 3 ćwierci XIV wieku. Ewolucja i sublimacja formy plastycznej na przestrzeni 40 – 50 lat wskazuje na bezpośrednie odniesienia do szczytowych osiągnięć gotyku niemieckiego i krakowskiego tej epoki, jak również czytelne echa sztuki włoskiej i francuskiej.

     Zróżnicowanie formalne analizowanych przykładów pozwala na wyprowadzenie trzech równorzędnych wniosków dotyczących ewolucji form i jakości warsztatu rzeźbiarskiego.

 

     Istnieje również wiele czytelnych związków formalnych pozwalających pokazać cechy zbieżne Madonny z Szaflar z figurami ze Slatviny, Toporca i Ruskinowiec. Jednakże Madonna ze Slatviny posiada odwrotny układ kontrapostowy, inny rytm i podział draperii dzieciątka wyrażający się w smukłości formy i typie fizycznym twarzy o lekkim archaicznym uśmiechu.

     Madonna z Toporca jest masywniejszą formą rzeźbiarską, posiada bogatszy układ draperii, bliższy kanelowaniu antycznych szat, wyrafinowany modelunek portretowy, dużą świadomość w kształtowaniu detali anatomicznych popartą bardzo dobrym warsztatem snycerskim. Inny jest również układ prawej dłoni i usytuowanie regaliów. Cechy zbieżne wykazuje układ kontrapostowy, typ fizyczny twarzy z charakterystycznym przegięciem szyi, dekoracyjny sposób oprawy twarzy miękką linią włosów i rąbka, układ draperii Dzieciątka, identyczne dla wszystkich przykładów rozwiązanie stopy wystającej spod sukienki i sześciokątny cokół o proporcjach niemal identycznych jak u Madonny z Szaflar.

     Najbliższa formalnie polskim Madonnom sądecko - spiskim jest Madonna z Ruskinowiec. Analogie z Madonną III z Nowego Sącza (Kaplica Szwedzka) są niepodważalne. Dotyczy to proporcji postaci Marii i Dzieciątka, proporcji anatomicznych, identycznego układu kontrapostowego, układu dłoni i głów. Obie rzeźby prezentują zbliżony typ fizyczny i portretowy. Zbliżone są również wielkością i technologią wykonania. Zarówno niemieccy jak i polscy historycy, wykazując bezpośrednią zależność obu rzeźb, wskazują na ich powiązanie ze szkołą śląską (figury Madonn w Kassel i Legnicy). Konkluzją tej teorii jest przekonanie, że to właśnie obszar spiski wywierał nieporównanie większy wpływ na szkołę sądecką, a nie odwrotnie.

     Madonna z Szaflar jest jedną z interpretacji Madonny Sądeckiej III, która obecnie znajduje się w kościele pw. św. Małgorzaty w Nowym Sączu. Posiada zbliżone proporcje, identyczny układ kontrapostowy, podobne zasady podziału i rytmu draperii, zbliżone ujęcie portretowe, podobny układ dłoni, ramion i stóp. Identyczne są również punkty i zasada klejenia detali (ramiona, stopa, głowa). Opracowanie detalu rzeźbiarskiego, schemat podziału draperii i głębokość cięcia szat, meandryczna linia krawędzi szat i rąbka na głowie dobitnie świadczą, że autor szaflarskiej figury miał szansę przestrzennej obserwacji figury z Nowego Sącza. Istnieją również między tymi Madonnami różnice powodujące, że Madonna z Szaflar sprawia wrażenie formy nieco prymitywniejszej, uproszczonej w modelunku i fakturze, mniej atrakcyjnej od strony snycerskiej, wykazującej pewne archaiczne schematy i uproszczenia anatomiczne. Nie umniejsza to jednak jej walorów estetycznych, ani nie zaciera podstawowych cech stylistycznych pięknych Madonn, ujawnia jedynie prowincjonalno-ludową zależność warsztatu snycerskiego ze wszystkimi jego lokalnymi uwarunkowaniami.

     Na taki stan rzeczy mogły nałożyć się dwa powody:

 

     Figura Madonny z Dzieciątkiem o wysokości 95 cm, wadze ok. 5 kg, na czarnym postumencie sześciokątnym. Wykonana z drewna lipowego, wydrążona z połówki pnia, plecy szalowane deską jodłową, polichromowana i partiami złocona.

     Rzeźba przedstawia typ madonny królującej wyposażonej w insygnia królewskie – korona z aplikacjami klejnotów, berło, złote jabłko. Matka Boska w mocnym kontrapoście esowatym, z ciężarem ciała przeniesionym na lewą nogę, trzymająca Dzieciątko na lewej ręce, w prawej złote berło i złote jabłko. Obie postacie w złoconych koronach na głowie. Dzieciątko w układzie frontalnym, w lewej ręce trzyma książkę, czerwoną ze złotymi wykończeniami, prawą dłoń ma pustą, skierowaną ku matce.

     Twarz Madonny sumaryczna, o kształcie sercowato - owalnym o charakterystycznym szpiczastym podbródku. Partia oczu wykonana jedynie w powłokach malarskich. Wyraz twarzy archaiczny o lekkim uśmiechu. Twarz, szyja i dekolt o miękkim modelunku rzeźbiarskim, czytelna asymetria twarzy, bardziej wyeksponowany prawy profil, być może na skutek niezbyt udolnej obserwacji lub oddania naiwnej intencji przedstawienia ruchu głowy lekko skierowanej ku dzieciątku. Twarz okolona meandryczną linią brązowych włosów przykrytych błękitną chustą o ząbkowanej złoconej krawędzi i oliwkowej podszewce. Prawe ramię w zgięciu podtrzymuje miękko udrapowany błękitny fartuch o oliwkowej podszewce. Przedramię zdeformowane o nienaturalnym układzie. Ubrana jest w czerwoną koszulkę ze złoconym dekoltem i złoconymi krawędziami wycięć na piersiach (do karmienia), oliwkową suknię, błękitny fartuch o złoconej krawędzi na oliwkowej podszewce i czerwony lamowany złotem płaszcz o podszewce w kolorze Sieny naturalnej. Spod szat wystają złocone spiczasto zakończone ciżemki.

     Dzieciątko o lekko uśmiechniętej twarzy sumarycznej i miękkim uproszczonym modelunku z wydatnym prostym nosem. Włosy proste, miękko okalające twarz. Szatę dzieciątka stanowi biała tunika. Spod niej wystaje bosa stopa. Karnacja twarzy postaci w kolorze cielisto różowym.

     Rzeźba zachowana jest w całości, nieoryginalna jest korona dzieciątka i berło. Widoczne przemalowania, uzupełnienia drewnem bukowym (głowa, ramię Madonny, głowa Dzieciątka, cokół) oraz ślady klejeń i wypełnień żywicą epoksydową (epidian). Zewnętrzne powłoki są temperowe i olejne, większość złoceń wykonanych płynną imitacją goldlack i złotol. Otwory po kutych gwoździach w cokole wypełnione kołkami bukowymi na zaprawie kazeinowej.

     Korona Dzieciątka oraz berło z drewna bukowego toczone, nieoryginalne. Pierwotny kształt korony Dzieciątka widoczny na zdjęciach z roku 1949 i 1956. Na tych zdjęciach Madonna nie posiada berła. W roku 1967 wykonano kompleksową konserwację wnętrza kościoła i prawdopodobnie wtedy figura została przemalowana i dorobione ww. elementy. Z tego okresu pochodzi jej obecny wygląd.

     Generalnie stan zachowania obiektu określić można jako dość dobry. Nie ma wątpliwości ikonograficznych, a zachowane warstwy polichromii pozwalają na precyzyjne określenie wyglądu rzeźby w poszczególnych okresach jej dziejów.

     Aktualnie Madonna znajduje się w kościele parafialnym pw. św. Andrzeja w Szaflarach. Obecność Madonny najprawdopodobniej wiąże się z dziejami parafii szaflarskiej oraz istnieniem dwu wcześniejszych drewnianych kościołów (pierwszy 1340-1652, drugi 1652-1779) oraz obecnym murowanym z 1790 roku.

     Historia obiektu nie jest rozpoznana, nie udało się jak dotąd ustalić od kiedy Madonna znajduje się w kościele w Szaflarach. Poprzez analogię z sąsiednimi zabytkami gotyckimi na Podhalu figura mogła stanowić część lub uzupełnienie centralnej część tryptyku ołtarzowego w świątyni, bądź fragment rozbudowanego poliptyku jednego z bocznych ołtarzy (ołtarz Matki Bożej). Ponieważ brak wzmianek w dokumentach z kolejnych wizytacji biskupich o figurze jako odrębnym elemencie wyposażenia świątyń drewnianych, być może pojawiła się w kamiennej świątyni wraz z ołtarzami ze starej świątyni lub wyposażeniem sprowadzonym z likwidowanego klasztoru franciszkanów w Starym Sączu. Zamknięcie formy deską plecową może wskazywać na traktowanie tej rzeźby od samego początku jako formy pełnoprzestrzennej, być może pełniącej funkcje feretronu. Za wiarygodnością tej tezy przemawia fakt, że figura do lat 60-tych występowała na rzeźbionym pulpicie z dwoma toczonymi lichtarzami ( dokumentacja fotograficzna z 1938, 1949, 1964).

     Napływ rzeźb średniowiecznych na prowincję małopolską wiąże się z okresem, jak określa T. Dobrowolski (Sztuka Krakowa, 1975), rugów rzeźb średniowiecznych, kiedy to wiele gotyckich poliptyków zastąpiono nastawami barokowymi. Ten kierunek wpływów wynikał z przynależności kościoła szaflarskiego do dekanatu sądeckiego w archidiakonacie krakowskim, a następnie do dekanatu nowotarskiego w archidiakonacie sądeckim. Nie bez znaczenia dla wyjaśnienia pochodzenia rzeźby szaflarskiej może być fakt szczególnego kultu św. Andrzeja wyrażony istnieniem od XIV wieku kościoła szaflarskiego pod wezwaniem tego świętego oraz dobudowaniem kaplicy pw. św. Andrzeja w kościele parafialnym w Nowym Sączu (w połowie XV wieku). Funkcja Madonny jako feretronu mogła wynikać z zaleceń biskupich (1597 rok) odbywania procesji Bożego Ciała na wzór Krakowa.

     Analiza stylistyczna i historyczna, jak również mikroskopowa obserwacja warstw podłoża i złoceń pozwalają na potwierdzenie tezy wysuniętej w literaturze polskiej i niemieckiej o powstaniu tej rzeźby w 3 ćw. XIV wieku. Fakt nawiązania formalnego do Madonny I z Nowego Sącza (połowa XIV wieku) w układzie i insygniach oraz pierwsza pozłota szaty Dzieciątka wykonana na białym pulmencie typowym dla 1 i 2 ćw. XIV wieku może przemawiać za datowaniem wcześniejszym niż 1380 rok.

       Od czasu wybudowania kościoła murowanego (1790 rok) nie jest wymieniana jako figura ołtarzowa. W okresie przedwojennym Madonna przechowywana była w kościele i używana jako figura procesyjna ( zdjęcie z 1946 roku). W czasie wojny ukrywana była przez parafian. Po wojnie ustawiana była na konfesjonale po prawej stronie nawy głównej i nadal służyła jako feretron, do końca lat 70-tych. Od tego czasu pozbawiona wszelkich funkcji religijnych przechowywana była na plebani aż do roku 2005.

 

     Odnowiona figura Matki Bożej z Dzieciątkiem została poświęcona 3 maja 2006 roku i umieszczona w kapliczce na filarze w głównej nawie kościoła. Aktu tego dokonał ks. Andrzej Kamiński – proboszcz parafii. Poświęcenie figury stało się początkiem rozwoju kultu Matki Bożej, który choć był od dawna w szaflarskiej parafii, to jednak w ostatnim czasie nabrał nowego wymiaru.

     Pierwszym jego znakiem było nałożenie na dłonie Najświętszej Maryi Panny perłowego różańca, który został ofiarowany przez jedną z matek – wdzięczną za wysłuchanie swojej modlitwy. W tamtym okresie rozpoczęto również przygotowania do wydania w formie obrazków fotografii z wizerunkiem Madonny z Szaflar. Podczas wizyty duszpasterskiej na przełomie 2006/2007 roku trafiły one do wszystkich domów wspólnoty parafialnej. Dziś możemy zauważyć, iż obrazki te są umieszczane w przydrożnych kapliczkach, których jest wiele na terenie parafii. Obrazki Matki Bożej stają się także dla wielu pamiątką modlitwy przed Jej wizerunkiem. Przy każdej nadarzającej się okazji, jak chociażby wyjazdy dzieci i młodzieży naszej parafii na letnie kolonie, obrazki z szaflarską Madonną są rozdawane po to, aby nie tylko mówić o Szaflarach, lecz nade wszystko, aby wskazywać na obecność w naszej wspólnocie od tylu wieków tej niezwykłej figury.

     Z inicjatywy ks. proboszcza zostały przygotowane również wizerunki Madonny z Szaflar w formie odlewów z żywicy. Od 2007 roku wizerunki te nabywają rodziny naszej parafii w Polsce oraz w Stanach Zjednoczonych. Tym samym w każdym domu już nie tylko w książeczkach do modlitwy, ale i na ścianach zawisł obraz Tej, która stała się Patronką parafii.

     Kult Madonny z Szaflar nabrał swojego kolorytu w styczniu 2008 roku. Od tego czasu figura Matki Bożej z Dzieciątkiem została przeniesiona do bocznej kaplicy kościoła parafialnego. Dzięki zamontowaniu nowych krat do kaplicy można było udostępnić w ciągu dnia boczne wejście do świątyni tak, aby wierni, klękając przed Chrystusem obecnym w Najświętszym Sakramencie, mogli również modlić się przed wizerunkiem Madonny. Na ścianach kaplicy Madonny z Szaflar zostały zamontowane gabloty, w których zawieszono pierwsze wota ofiarowane Matce Najświętszej przez wiernych.

     Nowe miejsce przeznaczone dla XIV – wiecznej figury Madonny z Szaflar stało się okazją do zaproszenia wiernych na Mszę świętą, którą w każdą środę sprawujemy przed wizerunkiem Matki Bożej. Po Eucharystii odmawiamy Nowennę do Madonny z Szaflar. Składa się ona z modlitwy wstępnej oraz wezwań zaczerpniętych ze starych modlitewników odnalezionych w domu jednej z rodzin naszej parafii. W czasie trwania nabożeństwa są odczytywane intencje, które wierni mogą składać w przygotowanej do tego celu puszce, umieszczonej przy wejściu do kaplicy. W tych intencjach sprawowana jest również Eucharystia. Od dłuższego czasu możemy zauważyć wzrost wiernych uczestniczących w tym nabożeństwie.

     Kult Madonny z Szaflar to przede wszystkim gorliwa modlitwa przybywających przed Jej wizerunek. To oni z głębokim zaufaniem i pokorą wypraszają u Matki Najświętszej potrzebne łaski. Tak też jest i z nowożeńcami, którzy po zakończonej Mszy św. z udzieleniem sakramentu małżeństwa udają się do kaplicy Matki Bożej, aby tam zawierzyć Jej swoje życie rodzinne. Jednak zewnętrzne oznaki kultu to również wszystkie formy, dzięki którym możemy dać świadectwo maryjnej pobożności, jaka od wieków jest zakorzeniona w Szaflarach. Do opisanych już form możemy dopisać jeszcze wręczanie rodzicom dzieci ochrzczonych, dzieciom przystępującym do I Komunii Świętej jak i nowożeńcom pamiątki z wizerunkiem Madonny.  Zostały także przygotowane okolicznościowe breloczki oraz foldery z obrazem naszej Pani. Doświadczamy również, że historia powstania figury Madonny z Dzieciątkiem oraz jej sprowadzenia do Szaflar jest coraz częściej w ścisłym kręgu zainteresowania gości, którzy przybywają do kościoła.

     Madonna z Szaflar, która od wielu lat jest obecna w naszej parafii, staje się każdego dnia Matką będącą dla nas szczególną Orędowniczką. Pragniemy zachęcić więc wszystkich mieszkańców Szaflar oraz tych, którzy nawiedzają szaflarską świątynię, do nieustannej modlitwy przed Jej wizerunkiem.

 

  

 

 

 „Matko Boża z Dzieciątkiem w ramionach,

Dziękujemy Ci za Twą wielowiekową obecność pośród nas.

Powierzamy Ci nasze sprawy,

Nasze troski i niepokoje, radości i nadzieje.

Bądź z nami w każdy czas.

Wspieraj nas, prowadź i pocieszaj.

Ucz nas, jak być wiarygodnymi świadkami

Twego Syna w dzisiejszym świecie.

Ucz nas prawdziwej miłości.

Amen!”